Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να ερευνήσει τον τρόπο επικοινωνίας της επιστήμης, μέσα από την εκπομπή «Ο Δημήτρης Νανόπουλος στο Αστρόνιο», η οποία προβλήθηκε στο κανάλι Astronio στις 26 Ιουνίου 2020, στην πλατφόρμα you tube. Πιο συγκεκριμένα, θα διερευνηθεί το μοντέλο επικοινωνίας της επιστήμης που αξιοποιεί η εκπομπή αλλά και ο καλεσμένος της, τα συλλογικά γνωστικά σχήματα ερμηνείας της επιστήμης και ιδιαίτερα των φυσικών επιστημών, ο τρόπος δημιουργίας της επιστημονικής γνώσης, καθώς και η στάση του κοινού απέναντι στην επιστήμη, μέσα από τα σχόλια στη συγκεκριμένη εκπομπή..

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

Το μοντέλο επικοινωνίας της επιστήμης και η παραγωγή της τεχνοεπιστημονικής γνώσης

Οι διαφαινόμενες κοινωνικές αναπαραστάσεις, η στάση του κοινού και οι παράγοντες που την επηρεάζουν

Συμπεράσματα

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από δύο τάσεις, εκ πρώτης όψεως αντιφατικές μεταξύ τους. Την ίδια στιγμή που η τεχνοεπιστήμη αναπτύσσεται σχεδόν σε εκθετικό βαθμό και επηρεάζει ολοένα και περισσότερο την καθημερινότητα των πολιτών, παράλληλα η άποψη του κοινού για την τεχνοεπιστήμη εμφανίζει μία πόλωση. Μία μερίδα ανθρώπων έχει χάσει σε μεγάλο βαθμό την εμπιστοσύνη της στην επιστήμη, ενώ μία άλλη την αντιμετωπίζει με προϋποθέσεις τεχνολογικού μεσσιανισμού. Η ύπαρξη αυτού του φαινομένου καταδεικνύει την ανάγκη να διεξαχθούν έρευνες σχετικά με τον τρόπο που παρουσιάζεται η επιστήμη στο κοινό, ιδιαίτερα μέσω του διαδικτύου, εφόσον αποδεδειγμένα το μέσο αυτό μπορεί και επηρεάζει άμεσα εκατομμύρια ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο.

Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να ερευνήσει τον τρόπο επικοινωνίας της επιστήμης, μέσα από την εκπομπή «Ο Δημήτρης Νανόπουλος στο Αστρόνιο», η οποία προβλήθηκε στο κανάλι Astronio στις 26 Ιουνίου 2020, στην πλατφόρμα you tube. Το συγκεκριμένο κανάλι λειτουργεί από τον Μάιο του 2017 και όπως ο ίδιος ο δημιουργός του Παύλος Καστανάς αναφέρει στην ιστοσελίδα του, στόχος του καναλιού είναι να επικοινωνήσει την επιστήμη της αστροφυσικής στο ευρύτερο κοινό[1].

Πιο συγκεκριμένα, θα διερευνηθεί το μοντέλο επικοινωνίας της επιστήμης που αξιοποιεί η εκπομπή αλλά και ο καλεσμένος της, τα συλλογικά γνωστικά σχήματα ερμηνείας της επιστήμης και ιδιαίτερα των φυσικών επιστημών, ο τρόπος δημιουργίας της επιστημονικής γνώσης, καθώς και η στάση του κοινού απέναντι στην επιστήμη, μέσα από τα σχόλια στη συγκεκριμένη εκπομπή.

Το μοντέλο επικοινωνίας της επιστήμης και η παραγωγή της τεχνοεπιστημονικής γνώσης

Η εκπομπή είναι αφιερωμένη στον Δημήτρη Νανόπουλο, θεωρητικό φυσικό, ακαδημαϊκό ερευνητή, με πλούσιο συγγραφικό έργο και πολλές τιμητικές διακρίσεις. Η συζήτηση επικεντρώνεται, από πλευράς κοσμολογίας, στη συμβολή του Νανόπουλου στην ανακάλυψη του σωματιδίου Higgs, στη θεωρία των χορδών, στην ύπαρξη των πολλαπλών παράλληλων συμπάντων, στη σκοτεινή ύλη κ.α. Ο Νανόπουλος σε κάποια σημεία κάνει μία προσπάθεια εκλαΐκευσης και απλοποίησης των θεωριών[2], όχι όμως εκτεταμένα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη μία ώρα που διαρκεί η εκπομπή χρησιμοποιήθηκαν μόνο δύο, πολύ σύντομες μεταφορές για να εξηγηθούν οι θεωρίες[3], ενώ αντιθέτως χρησιμοποιούνται αρκετοί τεχνικοί όροι, οι οποίοι δεν διευκρινίζονται[4].

Η γνωστική ασυμμετρία μεταξύ κοινού και των επιστημόνων γίνεται φανερή από την αρχή και τονίζεται σε πολλά σημεία, τόσο από τον παρουσιαστή, ο οποίος ζητά από τον Νανόπουλο να εξηγήσει όσο πιο απλά μπορεί τις θεωρίες[5],όσο και από τον ίδιο τον καλεσμένο, ο οποίος στο 56:17 λεπτό και στο 56:48, τονίζει με ιδιαίτερη έμφαση το λυπηρό-όπως χαρακτηριστικά αναφέρει-πρόβλημα του επιστημονικού αναλφαβητισμού[6] που διακρίνει το κοινό, το οποίο θεωρεί ότι δεν έχει ιδέα για τα συγκεκριμένα ζητήματα και προφανώς να μην μπορέσει να τα καταλάβει ποτέ[7]. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο τέλος της εκπομπής ο Νανόπουλος, όσον αφορά το μέλλον της ανθρωπότητας, έχει εναποθέσει τις ελπίδες του σε μια μικρή ομάδα ανθρώπων, η οποία θα καταφύγει σε άλλο πλανήτη και θα φτιάξει ένα καινούργιο αξιόλογο πολιτισμό[8].

Πέρα από το ζήτημα της γνωστικής ασυμμετρίας, άλλα χαρακτηριστικά που συνηγορούν υπέρ του μοντέλου του γνωστικού κενού είναι τα εξής:

Από την αρχή μέχρι το τέλος της εκπομπής ο Νανόπουλος μιλά με βεβαιότητες για τις θεωρίες που έχουν αναφερθεί[9]. Τις περισσότερες τις αντιμετωπίζει ως παγιωμένες, δεν αναφέρεται καθόλου σε αμφιβολίες, διαφωνίες, ή γενικότερα στις εσωτερικές διαδικασίες που υπάρχουν στην επιστήμη, την οποία παρουσιάζει ως μία αντικειμενική διαδικασία που παράγει μαύρα κουτιά που δεν αμφισβητούνται[10].

Τονίζεται ιδιαίτερα ο πειραματικός[11] χαρακτήρας της φυσικής, χωρίς να γίνεται καμία αναφορά στη δεικτική[12]και παρεμβατική[13] φύση των εργαστηριακών πειραμάτων. Η ροή πληροφοριών είναι μονόπλευρη. Οι αναφερόμενες έννοιες γίνεται φανερό ότι έχουν ανάγκη μετάφρασης –απλοποίησης

Από την άλλη μεριά, δεν γίνεται καμία αναφορά σε ζητήματα κοινωνικών και πολιτισμικών πλαισίων, πεποιθήσεων (θέση Ντυέμ-Κουάιν[14])ή θέματα κατασκευασιοκρατίας. Θεωρεί ότι η επιστήμη ανακαλύπτει κρυμμένους νόμους της φύσεως[15], ενώ θεωρεί ότι φυσικές επιστήμες, τις οποίες χαρακτηρίζει με απόλυτη βεβαιότητα ως την κορωνίδα των επιστημών[16], μπορούν και πρέπει να δώσουν λύσεις για κάθε ζήτημα, ακόμα και για τα ηθικής φύσεως [17].

Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί το γεγονός, ότι η επιστήμη της αστροφυσικής και κοσμολογίας δεν προσφέρεται τόσο όσο άλλες επιστήμες όσον αφορά την εφαρμογή του διαλογικού ή συμμετοχικού μοντέλου επικοινωνίας, όπως για παράδειγμα η αστρονομία [18].

Όσον αφορά στην παραγωγή της τεχνοεπιστημονικής γνώσης, φαίνεται ότι αντιστοιχεί περισσότερο στον τρόπο 1 κατά τη θεωρία των Gibbons et al[19], αν μάλιστα ληφθεί υπόψη ότι το μοντέλο επικοινωνίας είναι αυτό του γνωστικού κενού, το οποίο ταιριάζει περισσότερο στην ακαδημαϊκού τύπου παραγωγή της γνώσης. Πιο συγκεκριμένα:

Η επιστήμη παρουσιάζεται ως ανακάλυψη νόμων που ερμηνεύουν την κοσμική πραγματικότητα, η οποία θεωρείται ως αντικειμενική αλήθεια[20].Οι επιστήμονες που ασχολούνται με τα ζητήματα αυτά είναι αποκλειστικά οι εξειδικευμένοι[21].Δεν γίνεται κάποια αναφορά σε διαθεματικές και διεπιστημονικές προσεγγίσεις όσον αφορά στην παραγωγή της γνώσης, αντιθέτως τονίζεται η μοναδικότητα και η προτεραιότητα των φυσικών επιστημών έναντι των άλλων.

Ενώ αναφέρεται στο CERN, δεν γίνεται κάποια αναφορά στις πρακτικές εφαρμογές που προκύπτουν από τις επιστημονικές διαδικασίες που πραγματοποιούνται εκεί σε πολλούς τομείς, όπως η ιατρική, η πληροφορική, οι τεχνολογίες εντοπισμού συσκευών, η παραγωγή καθαρής και ανεξάντλητης ενέργειας κ.α.[22].

Οι διαφαινόμενες κοινωνικές αναπαραστάσεις, η στάση του κοινού και οι παράγοντες που την επηρεάζουν

Η συγκεκριμένη εκπομπή έχει κυρίως τεχνο-επιστημονικό περιεχόμενο, αναφέρεται δηλαδή σε έννοιες, νόμους και θεωρίες[23], ενώ από απόψεως φύσεως της επιστήμης γίνεται αναφορά μόνο στον πειραματικό χαρακτήρα των φυσικών επιστημών.

Τόσο από τον τρόπο παρουσίασης όσο και από τα σχόλια του κοινού, γίνεται φανερό ότι η άποψη του κοινού για τις φυσικές επιστήμες έχουν υποστεί τόσο τον μετασχηματισμό της αντικειμενικοποίησης όσο και της αγκύρωσης. Πιο συγκεκριμένα:

Τονίζονται τα θετικά στοιχεία των φυσικών επιστήμων, χωρίς να αναφερθούν τα προβλήματα, οι αμφισβητήσεις, ή τυχόν διαφωνίες στο εσωτερικό τους. Όπως αναφέρθηκε και στην προηγούμενη ενότητα, είναι χαρακτηριστική η ένταση με την οποία προβάλλεται η χρησιμότητα των φυσικών επιστημών, ως η μόνη ορθολογική ερμηνεία της πραγματικότητας. Το ίδιο ισχύει και για τα σχόλια του κοινού, στα οποία υπάρχουν αποκλειστικά θετικές αναφορές και μάλιστα με ιδιαίτερα έντονους χαρακτηρισμούς. Αναφέρονται πολύ συχνά οι λέξεις δέος, μεγαλείο, σεβασμός, υπόκλιση, θαυμαστός κόσμος, είδωλο, έπος κ.α.

Σύμφωνα με τους Χρηστίδου, Δημόπουλου και Κουλαϊδή, η αγκύρωση έχει επιτευχθεί στην κοινωνική αναπαράσταση των φυσικών επιστημών, ως τη διαδικασία επίλυσης μυστηρίου, επέκτασης των γνώσεων του ανθρώπου, αποστολής σε ανεξερεύνητες περιοχές, αποκάλυψης μυστικών, επέκτασης δυνατοτήτων ανθρώπινων αισθήσεων και αποκωδικοποίησης μηνυμάτων, ως τη μοναδική ελπίδα και όνειρο της ανθρωπότητας, ως μαγεία, (στα σχόλια του κοινού ιδιαίτερα), ως ελπίδα για την ανθρωπότητα ενώ υπάρχει και το εξής αντιφατικό, αν και οτιδήποτε υπερφυσικό ή θρησκευτικό από την πλευρά της επιστήμης θεωρείται απαράδεκτο, εντούτοις η πίστη στις δυνατότητες της αστροφυσικής αγγίζει τα όρια της θρησκευτικότητας[24].

Με αυτόν τον τρόπο ο επιστήμονας καλείται να λύσει το μυστήριο της γέννησης του σύμπαντος, εξερευνεί νέες περιοχές (γαλαξίες, μαύρες τρύπες κ.α.), αποκαλύπτει τα μυστικά της ύλης, των σωματιδίων και τις ιδιότητές τους, αποκωδικοποιεί τη συμπεριφορά των σωματιδίων, ενώ με τα τηλεσκόπια και τα μικροσκόπια επεκτείνει τη λειτουργία των ανθρώπινων αισθήσεων. Παράλληλα επεκτείνει τις γνώσεις των ανθρώπων για τον κόσμο, δίνει απαντήσεις σε όλα τα ζητήματα και αποτελεί τη μοναδική ελπίδα για την περαιτέρω ανάπτυξη του πολιτισμού, ακόμα και για τη σωτηρία της ανθρωπότητας.

Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι τόσο στο λόγο των συμμετεχόντων στην εκπομπή, όσο και στα σχόλια του κοινού, διακρίνεται η ύπαρξη στερεότυπων και προκαταλήψεων. Δεν είναι τυχαίο ότι στην αρχή της ομιλίας γίνεται αναφορά στη διαμάχη του Νανόπουλου, όταν ήταν μαθητής, με τον θεολόγο του σχολείου[25], ενισχύοντας την προκατάληψη για την εχθρική σχέση ανάμεσα σε θρησκεία –επιστήμη, ενώ παρόμοιες αναφορές υπάρχουν και στα σχόλια. Σε αρκετές περιπτώσεις γίνεται αναφορά στη στερεοτυπική εικόνα του τρελού, μοναχικού, αγωνιστή, ακούραστου, εργασιομανή, ανιδιοτελή και αγωνιστή επιστήμονα[26].

Η στάση του κοινού απέναντι στις αστροφυσικές επιστήμες, έχει διαμορφωθεί από πολλούς παράγοντες. Ένας βασικός είναι το γεγονός ότι η αστροφυσική ασχολείται με ένα αντικείμενο που θεωρείται εξωτικό για το κοινό και σίγουρα ασκεί μια γοητεία στον περισσότερο κόσμο. Παράλληλα συνδέεται με πολύ βασικά υπαρξιακά ζητήματα, όπως η καταγωγή του σύμπαντος και κατ’ επέκταση του ανθρώπου, τα οποία ανέκαθεν απασχολούσαν την ανθρώπινη αυτοσυνειδησία. Το σύγχρονο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο της εκκοσμικευμένης μετανεωτερικότητας, υποβοηθά την ενθουσιώδη στάση του κοινού απέναντι στην αστροφυσική, ως θρησκευτικό υποκατάστατο.

Δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί και το ζήτημα της κοινωνικής ταυτότητας ή του κοινωνικού εαυτού[27], γεγονός που επηρεάζει και τη στάση του απέναντι στην επιστήμη. Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών που σχολιάζουν τη συγκεκριμένη εκπομπή, φαίνεται να ανήκει στον τύπο του ανθρώπου που θεωρεί ότι δεν είναι ειδικός ή ιδιαίτερα έξυπνος, γεγονός που συνεπάγεται ένα είδος υποταγής, εξάρτησης[28] και ολοκληρωτικής αποδοχής των δεδομένων που παράγει η αστροφυσική, ενώ παράλληλα δίνει και μία εξήγηση για τον απεριόριστο θαυμασμό και δέος που αισθάνεται το κοινό για τους συγκεκριμένους επιστήμονες. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τα 1.097 σχόλια, μόνο τέσσερα - πέντε είχαν κάποιες μικρές ενστάσεις σε αυτά που ακούστηκαν και αυτές, όχι σε θέματα της ίδιας της αστροφυσικής, αλλά σε περιφερειακά ζητήματα. Αν αυτό συνδυαστεί με την σχεδόν ανύπαρκτη διατύπωση ερωτήσεων και αποριών, φαίνεται ότι το κοινό δεν κατανόησε αυτά που άκουσε .

Άλλοι παράγοντες που επιδρούν στη στάση του κοινού είναι

· Ο χαρακτήρας της συστηματικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα, η οποία δίνει έμφαση και βαρύτητα στις θετικές επιστήμες.

· Η στάση των ΜΜΕ, που για λόγους εντυπωσιασμού και τηλεθέασης προβάλλουν αρκετά συχνά (σε σχέση με άλλους τομείς) ντοκιμαντέρ και ειδήσεις για το σύμπαν, καθώς και ο τρόπος παρουσίασης των θεωριών ως δεδομένες και αδιαμφισβήτητες, ενώ σπάνια γίνεται λόγος για τις εσωτερικές διεργασίες της επιστήμης.

· Αν και οι θεωρίες των χορδών και των παράλληλων συμπάντων, είναι εξαιρετικά αντιδιαισθητικές, ωστόσο η αγκύρωση του κοινού στην αντίληψη ότι το επιστημονικό είναι απολύτως αληθινό και δεν αμφισβητείται, φαίνεται να υπερτερεί της παραδοξότητας των θεωριών.

· Η στερεοτυπική εικόνα της εχθρικής σχέσης ανάμεσα στη θρησκεία και στην επιστήμη (ιδιαίτερα στην αστροφυσική), ο μύθος του Γαλιλαίου και η εκκοσμίκευση, είναι πιθανό να έχουν παίξει έναν ιδιαίτερο ρόλο στη διαμόρφωση της πεποίθησης, ότι οτιδήποτε η Εκκλησία μάχεται, αποτελεί αδιαμφισβήτητη αλήθεια.

· Η στερεοτυπική εικόνα του αντικειμενικού, αμερόληπτου, ορθολογικού επιστήμονα και ο πειραματικός χαρακτήρας των φυσικών επιστημών, αφού το πείραμα θεωρείται ως ο απόλυτος επαληθευτής των θεωριών.

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι οι συνθήκες και προϋποθέσεις διαμόρφωσης των κοινωνικών αναπαραστάσεων και της στάσης του κοινού απέναντι στην επιστήμη δεν είναι απλό ζήτημα, αλλά εξαρτάται από ένα πλέγμα ψυχολογικών κοινωνικών, θρησκευτικών, πολιτικών και γενικότερα πολιτισμικών λειτουργιών, το οποίο χρήζει περεταίρω ερευνών.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Στην παρούσα μελέτη, διερευνήθηκαν ζητήματα επικοινωνίας της επιστήμης, με αφορμή την εκπομπή «Ο Δημήτρης Νανόπουλος στο Αστρόνιο», στην πλατφόρμα you tube, όπου διαπιστώθηκε ότι το μοντέλο επικοινωνίας της επιστήμης που χρησιμοποιήθηκε είναι αυτό του γνωστικού κενού. Η παραγωγή της γνώσης συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά της ακαδημαϊκής τεχνοεπιστήμης, ενώ οι κοινωνικές αναπαραστάσεις του κοινού έχουν υποστεί αντικειμενικοποίηση και αγκύρωση σε στερεότυπα και κυρίαρχες πεποιθήσεις της συλλογικής γνωστικής ερμηνευτικής της κοινωνίας.

[1] https://www.astronio.gr/about/pavlos-kastanas/ (ημερομηνία ανάκτησης: 21/5/2023)

[2] https://www.astronio.gr/about/pavlos-kastanas/, (14:15,21:51,41:00,49:41)

[3] Όπ.,(23:28,55:18)

[4] Όπ., (19:00,41:00)

[5] Όπ.,(21:51)

[6] S.Sismondo, Εισαγωγή στις Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, Μτφ. Β. Σπυροπούλου επ. Μ. Πατηνιώτη (Αθήνα: εκδ. Liberal Books, 2016)285.

[7] https://www.astronio.gr/about/pavlos-kastanas/ ,(56:48, 57:29)

[8] Όπ.,(1:01:00)

[9] Όπ.,(21:51,28:00,34:00, 43:00,49:00, 52:42,53:47,)

[10]S. Sismondo, Εισαγωγή στις Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, 199

[11] https://www.astronio.gr/about/pavlos-kastanas/ ,(32:00)

[12] S. Sismondo, Εισαγωγή στις Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, 178.

[13] Όπ.,180,181

[14] S. Sismondo, Εισαγωγή στις Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, 19.

[15] https://www.astronio.gr/about/pavlos-kastanas/ (48:00)

[16] Όπ., (17:20)

[17] Όπ., (47:46,49:36, 53:24)

[18] Λ. Αρνέλλου, και Κ. Δημόπουλου, Επικοινωνία της Επιστήμης. Οδηγός Μελέτης (Πάτρα: 2021)159.

[19] Όπ.,200.

[20] https://www.astronio.gr/about/pavlos-kastanas/ (17:20,43:00, 47:46,48:00, 52:42, 53:24 κ.α.)

[21] Στην εκπομπή τονίζονται ιδιαίτερα τα ονόματα μεγάλων επιστημόνων (8:00, 19:40 κ.α.)

[22]Contribute to society, https://home.cern/about/what-we-do/our-impact (ημερομηνία ανάκτησης 23/05/23)

[23]Λ. Αρνέλλου, και Κ. Δημόπουλου, Επικοινωνία της Επιστήμης,83.

[24] Λ. Αρνέλλου, και Κ. Δημόπουλου, Επικοινωνία της Επιστήμης,93.

[25] https://www.astronio.gr/about/pavlos-kastanas/ (3:34)

[26] Όπ., (3:43,5:20, 5:38, 8:46, 17:04, 17:50,20:50, 56:08)

[27] Λ. Αρνέλλου, και Κ. Δημόπουλου, Επικοινωνία της Επιστήμης, 94.

[28] Όπ.,96.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ

https://www.astronio.gr/about/pavlos-kastanas/

ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ

Αρνέλλου Λ., και Δημόπουλου Κ., Επικοινωνία της Επιστήμης. Οδηγός Μελέτης (Πάτρα: 2021)

Contribute to society, https://home.cern/about/what-we-do/our-impact (ημερομηνία ανάκτησης 23/05/23)

Sismondo S., Εισαγωγή στις Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, Μτφ. Β. Σπυροπούλου επ. Μ. Πατηνιώτη (Αθήνα: εκδ. Liberal Books, 2016)285.